Tarih ve Kültür Üzerine Arkaik Yapı Kavramları (Kaşgarlı Mahmut Tarafından Yazılan “Divânü Lügâti’t-Türk” Adlı Eserden Örnekler Üzerine)

Kaşgarlı Mahmut’un Divân-ü Lügâti’t-Türk adlı eseri, arkaizmler konusundaki kaynak çalışması için değerli bir eserdir. Bazı terim ve sözcük birimler ise arkaizmlerin oldukça zengin bir kaynağını biçimlendiren kullanımın dışındadır. Günümüz araştırmacıları için bunlar, Arapça ve Farsçadan ödünç olarak alınan kelimelerle sürekli bir şekilde yer değiştiren kelimelerin benzerlerini belirlemede bir temel olarak hizmet ederler. Bahsedilen bu tema içinde, Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan; törensel kültür ve tarihsel gerçeklere ilişkin belirli tanımlar sunan Divân-ü Lügâti’tTürk içinde yer alan bilgileri tekrar düşünmek gerektiği varsayılmıştır. Günümüzde kullanımdan düşmüş kelimeler, tabiatı gereği belirsizliğini sürdürmektedirler. Her kelimeyle birlikte verilen açıklamalara dayanarak, bir kişi törensel kültürün bazı yönlerini restore edebilir. Kaşgarlı Mahmut hayvan dünyası, aile ilişkileri, kurban sunumu, evlenme töreni ile ilgili ve bunların yanı sıra belirli gün bölümleri için terimler belirlemişti. Kısmen, Kaşgarlı Mahmut tarafından kadedilen sözcükler runik yazılı anıtlarda bulunabilir. Böyle bir malzeme antik dönem ve erken Orta Çağ döneminde dil gelişim sürecini anlamada mükemmel bir temel oluşturmaktadır. Din değişimi, dilin terminolojik yapısının değişimini etkilemiştir. Divân-ü Lügâti’t-Türk içinde yer alan kavramlar, şu an bilinmeyen, geçmiş dönemin düğün töreni ile ilgili bazı terimlerin varlığına işaret etmektedir. Bu terimler sayesinde, Türkceden konuşan halkların tarihindeki daha erken dönemlerin gerçeklerinin resmini yeniden inşa etmek mümkündür. Divân-ü Lügâti’t-Türk’ün folklor ve edebiyat türlerine atıfta bulunulan terimler de ayrıca belirlediğine dikkat edilmelidir. Karşılaştırmalı bir analiz, bazılarının değişikliğe uğradığı bazılarının kullanımdan kaldırıldığını gösteriyor. Kaşgarlı Mahmut’un kaydetmiş olduğu Karahanlı hanedanı hakkındaki bilgilere özellikle dikkat ediyoruz. Divân-ü Lügâti’t-Türk’ün yazarı, BukaBudraj ve Arslan Han arasındaki savaş hakkında bilgi verir. Bu bilgi, Uygur Müslümanları ile Uygur Budistleri arasında görülen genel mücadelenin bazı yönlerine ışık tutmaktadır. İsimlerin arasında yapılan yorumlarda, Karahanlı hanedanının bazı temsilcilerinin adlarının manaları açıklanmaktadır: Buğra Han lakabı, Yusuf Kadir Han’ın ve Burhan ad-Din Qylych’in adları. Bu eser ayrıca Karahanlı devletinin toprakları hakkında bilgi de sağlamaktadır. Bazı kelimelere eklenen notlar Karahanlı hanedanının temsilcilerinden birinin belli bir yerde zehirlendiğini - Tadhkira’da tanımlanmayan bir olay, belirtmektedir. Kaşgarlı Mahmut’un verdiği bilgiler, sonraki dönemlerin tarihî tezlerinde bulunan boşlukları doldurmaktadı